czwartek, 21 sierpnia 2008

Jak zbudowałem bombę atomową – opowiadał Józef Rotblat, "zapomniany" polski laureat Nagrody Nobla.

Spisał: Grzegorz Karwasz

W zbliżającą się rocznicę śmierci Józefa Rotblata publikujemy Jego ostatni wywiad przeprowadzony w języku polskim.

- Zdolny fizyk, współtwórca bomby atomowej, poświęcił Pan własną karierę naukową dla działalności pacyfistycznej. Czy nie przesadne to poczucie odpowiedzialności za losy ludzkości?

- Bynajmniej! To naukowcy tworzą postęp cywilizacyjny. Statystyki amerykańskie wskazują, że w USA liczba inżynierów i pracowników naukowych podwaja się co 13 lat. Niezliczone lokalne konflikty zbrojne, ciągła groźba wojny atomowej, skażenie środowiska, globalne i rozprzestrzeniające się w błyskawicznym tempie epidemie chorób: w tym wszystkim postęp techniczny ma swój udział. Nie mówiąc o nowych wyzwaniach, jak możliwość interwencji genetycznych, sztuczna żywność czy klonacja istoty ludzkiej, ogłoszona w tych dniach właśnie w mojej przybranej ojczyźnie, Anglii.

Nie należy oczywiście wpadać w czarny pesymizm: za mojej pamięci standard życia podniósł się w sposób niewyobrażalny, średni wiek w krajach Europy Zachodniej przekracza 70 lat , żyjemy w krajach globalnego dobrobytu - wszystko dzięki wynalazkom ostatnich 100 lat. Ale jednocześnie różnice między bogatą i biedną częścią ludzkości pogłębiają się. A naukowcy mówią wówczas: "To nie my! My tylko dostarczamy środków technicznych, a za biedę i wojny odpowiedzialni są "niedobrzy" politycy. Stanowisko bardzo konformistyczne!

- Stany Zjednoczone wydały na konstrukcję bomby atomowej 2 miliardy dolarów (ówczesnych). Z początku wydawało się, że Niemcy zbudują bombę jako pierwsi. Pan był wówczas na stypendium w Anglii. Siłą rzeczy musiał Pan współuczestniczyć w budowie bomby "A".

- W rzeczywistości, moja współodpowiedzialność za erę atomową nie wynika tylko z tego, że uczestniczyłem w projekcie Manhattan. Ja tę bombę, niestety, wymyśliłem jako pierwszy!
Jesienią1939 pracowałem w laboratorium Jamesa Chadwicka, odkrywcy neutronu, laureata Nagrody Nobla z 1935 roku, czołowego wówczas fizyka nuklearnego. W lutym na łamach prestiżowego amerykańskiego czasopisma naukowego "Nature" pojawił się krótki, niespełna jednostronicowy artykuł dwóch austriackich fizyków, przebywających po zajęciu Austrii przez Hitlera w Skandynawii - Lisy Meitner i jej siostrzeńca Otto Frischa: "Rozpad uranu pod wpływem neutronów". W trakcie rozpadu wydziela się nieco energii. Ot, taka sobie jeszcze jedna nowinka naukowa. Ja, jako jeden z niewielu zauważyłem, że jeśli takich mini-rozpadów zajdzie wiele w krótkiej chwili, jak obliczyłem w jednej milionowej części sekundy, to będzie tej energii dużo, oj bardzo, bardzo dużo! Więcej niż jakakolwiek bomba.

W dzień po moim przyjeździe do Liverpoolu, Hitler zaatakował Polskę. My Polacy nie mieliśmy złudzeń: to był niebezpieczny psychopata. Jeśli taki wynalazek wpadnie w jego ręce, to skończy się ta cała wspaniała, zachodnia, demokracja. Przeżyłem pierwszą wojnę światową w Warszawie pod niemiecką okupacją - ja wiedziałem co to głód i bieda. Moi angielscy gospodarze - nie. Nie wahając się wiele, zaniosłem artykuł Lisy Meitner (Żydówka, jedyna pominięta przy podziale nagród Nobla za odkrycia fizyki jądrowej) Chadwickowi. Ten natychmiast poszedł do Churchilla. Nie minęło wiele czasu i zapakowano nas obu w samolot do Waszyngtonu. Era atomowa zaczynała świtać.

Dużą część badań niezbędnych do zbudowania bomby atomowej przeprowadziliśmy w Anglii. To z naszych badań wynikało, że nie wszystkie składniki neutralnego uranu nadają się do konstrukcji, jak również, że dla przeprowadzenia reakcji w kontrolowany sposób niezbędne jest spowolnienie neutronów powstających w reakcji rozpadu, na przykład za pomocą ciężkiej wody (stąd zainteresowanie Niemców norweskimi zapasami ciężkiej wody). Do separacji izotopów uranu była jednak potrzebna ogromna ilość energii, no i pieniędzy. (Instalacja w Chicago konsumowała tyle prądu co spore miasto - przyp. autora). Dlatego bomba powstała w końcu tylko w USA.

(W jakiś czas po tym wywiadzie czytałem wspomnienia J. Chadwicka. Oczywiście, w jego pamięci to on, jako pierwszy przejął się możliwością zbudowania bomby atomowej. I komentuje to tak: „Oczywiście, nie mogłem dzielić się tymi problemami z młodym stypendystą z Polski, J. Rotblatem”- przyp. autora).

- A zrzucono bombę na Japonię. Pan w pewnym momencie wycofał się z prac nad bombą "A"?

- Tak. W 1944, natychmiast jak tylko dowiedziałem się, że Niemcy zrezygnowali z dalszych prac. Moją jedyną zmorą było, że Hitler w ostatniej konwulsji upadającej machiny wojskowej skieruje rakietę atomową na Londyn. Jak tylko zniknęło to zagrożenie, wycofałem się z dalszych prac.

- Co oczywiście nie pomogło Panu w karierze naukowej?

- Nie pomogło - to powiedziane dość oględnie.

- A Pan koledzy naukowcy nie poszli w Pana ślady?

- Nie. Ja byłem jedyny. Wielu natomiast z moich kolegów występowało przeciwko samemu zrzuceniu bomby na Japonię. Leo Szilard, również fizyk jądrowy, wystąpił z petycją do Prezydenta Trumana, w której pisał: "Na narodzie amerykańskim i politykach ciąży obowiązek moralny ostrzeżenia Japonii przed możliwymi skutkami bomby atomowej". Na co Edward Teller, z pochodzenia Węgier, odpowiedział: "Jaka tam odpowiedzialność? Po to budowaliśmy bombę, aby ją wypróbować". Jeszcze w 1944 na którymś z bankietów, Chadwick podszedł do generała Lesslie Grovesa (jak tylko stało się jasne, że można zbudować bombę uranową, wojskowi zastąpili naukowców w kierowaniu projektem) z pytaniem: "- Po co kontynuować prace, jeśli Niemcy i tak bomby nie zbudują". Na co Groves odparł po przyjacielsku: - Ta bomba dobrze nam się zasłuży... Do trzymania w szachu Rosjan.

- Ale Rosjanie bombę zbudowali?

- Było jasne od początku, że w ten czy inny sposób ją zdobędą. (Małżeństwo Rozenberg zostało skazane na karę śmierci (słusznie - niesłusznie?) za przekazanie tajemnic bomby Rosjanom, przypisek GK). Z moim przyjacielem Nielsem Bohrem, największym po Einsteinie fizykiem XX wieku, poszliśmy do prezydenta Roosevelta, z propozycją pokojowego odstąpienia od wyścigu zbrojeń. Roosevelt rzekł: "Mnie przekonaliście. Jeśli przekonacie Churchilla, to przekażemy projekt bomby Rosjanom."

Niestety, Bohr, który mówił biegle po angielsku, miał pewien defekt wymowy. Jedyne co Churchill zrozumiał w swojej oksfordzkiej angielszczyźnie, to że to my dwaj chcemy oddać plany bomby Rosjanom. O mało nie skończyliśmy obaj w więzieniu.

- W 1955 jednakże 11 naukowców, włączając Einsteina, podpisało Manifest, wzywający do zaprzestania wyścigu atomowego?

- Tak. Pozostałem jedynym żyjącym sygnatariuszem tego manifestu. A był wśród nas jeszcze jeden fizyk polski - Leopold Infeld. "Pamiętajmy, że wszyscy stanowimy część ludzkości i wszyscy za tę ludzkość ponosimy odpowiedzialność"-napisaliśmy. Wkrótce potem, w małej kanadyjskiej mieścince Pugwash, odbyła się pierwsza konferencja naukowców poświęcona rozbrojeniu. Do prawdziwej odwilży było jeszcze daleko, ale sam fakt spotykania się naukowców z różnych krajów, poza oficjalnymi strukturami rządowymi, był ewenementem.
Zaczęliśmy rozminowywać bombę atomową.

- Za co w 1995 otrzymał Pan Pokojową Nagrodę Nobla?

- Tak, ja i cały ruch pokojowy Pugwash.

- Czy dziś już nie grozi nam wojna atomowa?

- Chciałbym dożyć tej chwili, ale mam już niestety 92 lata. Jeśli najbogatsze, najsilniejsze i najbezpieczniejsze państwo świata, Stany Zjednoczone, kontynuuje prace na bronią atomową, ze względów "bezpieczeństwa", to czyż można odmówić względów "bezpieczeństwa" Chinom, Indii lub Pakistanowi? A może i Moskwa zostałaby zbombardowana za zbrodnie w Czeczenii, jak Belgrad za Kosowo, gdyby nie miała bomby atomowej?

- Życie prywatne?

- Stypendium zagraniczne uzyskałem prawie zaraz po doktoracie. Dużo zawdzięczam Wszechnicy Naukowej w Warszawie i moim promotorom, prof. Pieńkowskiemu i Białobrzeskiemu.
Wyjazd do Anglii nieco się przeciągał, tak że wylądowałem na wyspie 30 sierpnia (1939 roku). Wojna wisiała w powietrzu - moja żona miała do mnie dołączyć natychmiast jak tylko uzyska wizę angielską.3 września Anglia wypowiedziała (formalnie, dopisek GK) wojnę Niemcom i wyjazd do wrogiego kraju nie wchodził w grę. Sześć miesięcy zajęło mi ponowne nawiązanie kontaktu poprzez Czerwony Krzyż. Wyjazd był możliwy, ale tylko do kraju neutralnego. Z Nielsem Bohrem, widywaliśmy się codziennie na porannej kawie. Załatwił mi zaproszenie z Danii. Ale zanim moja żona zdołała wyjechać, spadochroniarze Hitlera zajęli Kopenhagę.

W Belgii mieliśmy dalszych krewnych. Przysłali zaproszenie w tempie błyskawicznym - niestety dywizje pancerne Hitlera były szybsze. Pozostały więc tylko Włochy, które w maju 1940 nie były jeszcze w stanie wojny z Anglią. Znajomi z Mediolanu załatwili wizę. Żona siedziała już w pociągu, kiedy Mussolini wypowiedział wojnę Anglii (10 czerwca 1940). Czekam tak więc na Żonę do dziś dnia. I na tym się moja historia prywatna kończy - dodaje prof. Rotblat pogodnie się uśmiechając.

-Pana testament?

Globalne społeczeństwo światowe, może nierówności, ale choćby równych szans dla wszystkich.



Postscriptum:

Jest to opracowanie w formie dialogu wykładu prof. J. Rotblata wygłoszonego w sierpniu 2000 roku na konferencji Pugwash w Rovereto w sierpniu 2000 roku oraz rozmowy z nim po tym wykładzie; tekst ten z małymi skrótami ukazał się w 2000 roku w„Głosie Koszalińskim” i „Głosie Słupskim”.

Moją rozmową z Józefem Rotblatem zacząłem od pytania po angielsku: “Czy mówi Pan jeszcze po polsku?” Odpowiedział po polsku: „- Co za głupie pytanie! Ja byłem i jestem Polakiem. Tylko że, jako wynalazca bomby atomowej nie mogłem w Polsce mieszkać.”
Dodajmy, w Stanach Zjednoczonych, jako wróg zbrojeń atomowych, też nie bardzo. Prof. Rotblat po wojnie zamieszkał w Anglii, zajmował się medycyną nuklearną, radiologią, poniekąd wszystkim, pełen zapału i pogodnego usposobienia.
Ostatni raz czekałem na niego w Berlinie, na Wittenbergu, na odczycie z okazji Światowego Roku Fizyki, we wrześniu 2005 roku. Niestety, nie przyjechał. Jego serce nie przestało bić 31-go sierpnia.



Prof. dr hab. Grzegorz Karwasz
Didactics of Physics Division, Head
Institute of Physics
Nicolaus Copernicus University
http://www.fizyka.umk.pl/~karwasz/

13 komentarzy:

  1. Nie miałem pojęcia, że jakokolwiek Polak uczestniczył w budowie bomby atomowej!

    OdpowiedzUsuń
  2. Chwała Panu Profesorowi, że przypomniał tą wielką postać polskiej fizyki. PRL nie dbała o osiągnięcia emigracyjnych Polaków, a w Wolnej Polsce niewiele się zmieniło. Z wyrazami szacunku dla Autora za to, że dba o historię polskiej nauki.

    PS. Dlaczego ten wywiad, i to w skróconej formie, opublikowały tylko gazety lokalne? Polak z Los Alamos to sprawa dla największych, ogólnopolskich gazet. Dziwne to.

    OdpowiedzUsuń
  3. Rotblat miał rację z bombardowaniem Rosji za Czeczenię. Gdyby nie było broni atomowej, a NATO by umiało reagować, to retorsje za Czeczenie by ich nauczyły, że się nie atakuje ościennych krajów. A tak mamy wojnę i szykuje się rozbiór Gruzji, za milczącym przyzwoleniem społeczności międzynarodowej. Rosjanie zwracają uwagę na czyny, nie słowa - dlatego gromki pijar zachodnich polityków nie ma znaczenia, kiedy mu towarzyszy nic nie robienie. Swoją drogą, problem etyki w nauce powrócił. Broń masowego rażenia nie służy już do wzajemnego odstraszania, jak w Zimnej Wojnie, ale jako usprawiedliwienie dla agresji. Może gdyby Gruzini posiadali broń atomową, to Rosja by się powstrzymała?

    OdpowiedzUsuń
  4. Rosenbergowie mieli rację. USA potrafi torturować więżniów, wszczynać wojny z kłamliwych powodów i wiele więcej. Obojętnie, czy Rosenbergowie byli szpiegami czy nie, równowaga zapobiegła przekształceniu zimnej wojny w III wojnę światową. Zgadzam się z poprzednikiem. Gdyby Gruzja miała atom, to Rosjanie by ich nie zaatakowali. Żadna tarcza, tylko stare, wypróbowane atomówki zapewniają pokój. Polska też powinna mieć parę sztuk.

    OdpowiedzUsuń
  5. Czy tutaj się zlecieli sami militaryści? A jak Benio Ladenio by mial atomówkę, to też by było dobrze?

    OdpowiedzUsuń
  6. ad. Pax - A skąd wiesz, że nie ma? Tego nikt nie wie. Za to Putin wie, że Gruzja nie ma, Ukraina nie ma i Polska nie ma. Pozwala sobie, bo wie, że za Gruzję czy Polskę nikt nie będzie ginął albo spuszczał bomb. Dlatego sam bombarduje, jak ma na to ochotę.

    OdpowiedzUsuń
  7. Moi znajomi kupili dom w polnocnym Londynie wlasnie po Jozefie Rotblacie,mieszkal on tam cale zycie i w nim tez zmarl. Czasem ich odwiedzam i musze powiedziec, ze dom jest niesamowity. mysle, ze niebyl remontowany od lat 50 moze 60 ... wyposazenie wyglda jak z fimlu since fiction i ogolnie jest dziwny klimat, ale jednoczesnie niesamowity.

    OdpowiedzUsuń
  8. Malina- ohhh NIEBYWALE! Co za traf! Mam przeogromna prośbę o zdjęcia i opis tego domu i jego wszystkich niezwykłości. Powiadomiłabym też prof Karwasza, byłby szczęśliwy, tak jak ja teraz jestem, że się taki traf zdarzył, że zaglądnęłaś tu na bloga. Zgodzisz się? Proszę?

    B.Tyszkiewicz

    OdpowiedzUsuń
  9. Wiara, że posiadanie bomby atomowej, zabezpiecza przed agresją, jest złudna, może jedynie odwlec tragiczny moment. USA włączyły "piłę mechaniczną" nadpiłowując gałąź, na której, my ludzie, siedzimy. Teraz to już cieniutka warstwa, prawie jedynie kora, podtrzymująca naszą wątłą egzystencję..
    Nieprawdą też jest, że negatywne oceny moralne ludobójstwa skłaniają mocarstwa do działań.Kiedy w 1938 roku, w Noc Kryształową a.h. przeprowadził test wobec Europy, czy może bezkarnie mordować Żydów, ta jednogłośnie, w milczącej aklamacji powiedziała: TAK...

    OdpowiedzUsuń
  10. Oczywiscie - Polakiem,ale nie rozumiejacym,albo nie chcacym rozumiec, polskich klimatow. Gdyby je znal, powiedzialby: Jestem polskim Zydem i dlatego mowie po polsku ( w przeciwienstwie do wielu polskich Polakow,ktorzy po paru latach na emigracji juz nie pamietaja jezyka).

    OdpowiedzUsuń
  11. thanks for the heads up

    OdpowiedzUsuń
  12. Ależ, Krzysztofie, bombę atomową mają nie tylko Amerykanie. Wydaje mi się, że w Polsce - i chyba w całej Europie - wszyscy się bardziej boją atomowej walizeczki Putina. Kto wie co by zrobił, gdyby był jedynym posiadaczem takiego urządzenia... Lepiej sobie tego nie wyobrażać:(
    Ania

    OdpowiedzUsuń
  13. Drugi Polakiem, który przyczynił się do konstrukcji broni nuklearnej jest matematyk szkoły lwowskiej Stanisław Ulam, też zapomniany i niedoceniony polski uczony.To on opracował matematyczne podstawy konstrukcji bomby (wraz z Tellerem?). Warto o tym wiedzieć.

    OdpowiedzUsuń